Çalışma Toplum - Türkiye’de İstihdam-Büyüme İlişkisi Üzerine Bölgesel Hesaplanabilir Genel Denge Modeli Uygulaması

PDF Olarak İndir

Türkiye’de İstihdam-Büyüme İlişkisi Üzerine Bölgesel Hesaplanabilir Genel Denge Modeli Uygulaması

A. Erinç YELDAN, Mehmet Emin ÖZSAN, Kamil TAŞCI

Ülkeler arasında olduğu gibi bir ülkenin iç bölgeleri arasında da eşitsizlikler, iktisadi ve doğal kaynakların dağılımında farklılıklar bulunmaktadır. Latin Amerika ekonomileri ile birlikte Türkiye, hem kişiler arasında gelir dağılımı hem de bölgeler arasında gelişmişlik farklarının en yüksek olduğu ülkeler arasında yer almaktadır. Ülkemizde uygulanmış olan bölgesel gelişme projeleri, il ve bölge planı deneyimleri, “Kalkınmada Öncelikli Yöreler” politikası ve bölgesel teşvikler gibi değişik politika araçları da istenen düzeyde başarı elde edememiştir. Türkiye’yi tek bir homojen bölge olarak ele alan ve bölgesel karakteristikleri göz ardı ederek uygulamaya geçirilen politikaların beklenen sonuçları doğurmadığı görülmektedir. Genel itibarıyla Türkiye, doğu-batı ayırımında gelişmişlik farkının derinden hissedildiği bir ülke konumundadır. Bu çalışmanın amacı da nüfus ve fert başına gelir esasına dayalı olarak Türkiye’yi iki büyük bölgeye (doğu ve batı bölgeleri) ayırarak, Türkiye Girdi-Çıktı Tablosunu ve Sosyal Hesaplar Matrisini iki bölgeli ve iki sektörlü bir yapıda ele almak; ve bir Hesaplanabilir Genel Denge Modeli yardımı ile de bölgesel politika araçlarının etki analizini gerçekleştirmektir. Bu model çalışması ile birlikte, bölgesel gelişmeye etki eden tüm politika araçlarının ölçülebilir sonuçlarının elde edilmesi mümkün olmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Girdi-Çıktı Akımları, Sosyal Hesaplar Matrisi (SHM), Türkiye Doğu – Batı Hesaplanabilir Genel Denge Modeli (HGD), İşgücü Piyasaları, İstihdam, Büyüme, Nüfus, Göç Akımları.

An Application of Regional Computable General Equilibrium Modelfor Employment – Growth Relations in Turkey

Similar to development disparities among nations, there are intra-national economic and natural resource endowment disparities within nations. Together with Latin American economies, Turkey is one of the leading countries with respect to both income gaps among population segments and interregional development disparities. Various policy tools such as regional development projects, provincial and regional plans, Priority Regions for Development policy and regional incentives could not achieve desired success.

Policies perceiving Turkey as a homogenous country and neglecting regional characteristics were not conducive in ensuring expected results. Generally speaking, development disparity in Turkey is deeply rooted between eastern and western regions. The study aims at examining Turkey via two large regions (east – west separation) based on population and per capita income differences to create a two-region and two-sector Input-Output table and Social Accounting Matrix (SAM) from national accounts. This data set is then utilized for measuring impacts of regional policies by means of a Computable General Equilibrium Model. With this methodology it is possible to have quantitative results of all the relevant policy instruments affecting regional development within a consistent macroeconomic framework.

Keywords: Input – Output Flows, Social Accounting Matrix (SAM), Turkey East – West Computable General Equilibrium Model (CGE), Labor Markets, Employment, Growth, Population, Migration Flows.

Giriş

Bölgesel kalkınma ve bölgesel iktisadi büyüme birbiriyle ilişkili kavramlar olmakla birlikte farklı anlamlar ihtiva eder. Kalkınma kavramı, bölgesel veya ulusal bir ekonomideki üretim aktiviteleri, katma değer (işgücü ve sermaye), kurumlar, hanehalkları ve bunların yaşam kalitesi (sosyal boyutu) gibi unsurların toplam kapasitelerindeki artışı/iyileşmeyi ifade ederken, iktisadi büyüme söz konusu unsurlarla ilişkili olarak daha çok sayısal bir sonucu ifade eder.

Ancak, unutulmamalıdır ki ekonomik büyümenin kaynağı olan bu unsurların tümünde her zaman iktisadi/sosyal kalkınma da olmayabilir. Örneğin, bir ülkeye hızlı ve yüklü miktarda yabancı sermaye girmesiyle finansal hesaplardaki şişkinlik toplam milli geliri (GSYH) artırabilmesine rağmen üretim kapasitesinde, dolayısıyla istihdamda ve bunun sonucu olarak da hanehalkı gelirlerinde reel anlamda bir gelişmeye sebep olmayabilir. İktisadi büyüme, ulusal veya bölgesel ekonominin yapısal özellikleri hakkında fikir verme konusunda yeterli olmayan istatistiki bir gösterge iken, kalkınma ise bundan fazlasıdır. Fakat, bugüne dek ulusal ve uluslar arası düzeydeki kurum ve kuruluşlar bölgesel kalkınma konusuna ekonomik büyüme ile birlikte bölgesel kalkınmaya yeterince önem vermedikleri görülmektedir. Oysa, bölgesel boyutu dikkate alınmadan ulusal kalkınmanın gerçekleştirilemeyeceği açıktır. Diğer bir ifadeyle, ulusal düzeydeki kalkınma bölgesel seviyedeki kalkınmanın toplamını(veya daha fazlasını) ifade etmektedir.

Bölgesel veya ulusal bir ekonomide kalkınmayı etkileyen birden çok akım mevcuttur. Bölgeler arasında akımlar ve bunların dolaşım hızları bütünsel manada bölgenin iktisadi gelişimini etkilemektedir. Bölgesel kalkınma planlamasında;

(i) mal ve hizmet akımları,

(ii) insan akımları ve

(iii) sermaye (finansal) akımlar

olmak üzere üç temel akımın gözetilmesi önem arz etmektedir. Bu üç temel akıma ilişkin bölgesel gelişmeyi tetikleyen ve bölgesel iktisadi büyümeyi sürdürülebilir kılan dinamikler;

· yatırımlar ile fiziksel sabit sermaye stokundaki ve üretim kapasitesindeki artış,

· dış ticaret yoluyla yeni teknolojilerin bölgeye getirilerek know-how transferi,

· ihracat gelirleri,

· insan kaynakları, işgücü akımları ve niteliği ile

· uzun dönemli borçlanmayı mümkün kılabilen finansal kapasite

olarak sıralanabilir.

Bu akımlar sadece tek katmanda bölge ile sınırlı kalmadan, bölgeden yurtdışına, bölgeden yurtiçi diğer bölgelere ve bölge içinde olmak üzere üç katmanda değerlendirilmelidir. Bu bağlamda, bölgesel veya sektör-spesifik mezo stratejilerde ve bölgesel kalkınma odaklı plan ve programlarda dikkat çeken en önemli eksiklik, kaynakların bölgesel dağılımı ile reel sektörlerin üretim potansiyelleri arasında bölgesel anlamda yeterince bir bağ kurulmamış olmasıdır.

Kuşkusuz, bir ülke içindeki tüm bölgelerin eşit gelişmişlik düzeylerinde olması beklenemez. Bu gözlemhusus tüketici tercihlerinin farklılığından ve bir makroekonomi birimi olarak hanehalklarının, ülkenin tüm bölgelerinde farklı sayıda, işgücü olarak farklı kalite ve verimlilik seviyelerinde, farklı gelir düzeyinde, tüketici olarak farklı tercihlere sahip olmalarında ve girişimci olarak bölgenin koşullarına uygun olarak farklı sektörlerde iş yaratmalarından ve faaliyet göstermelerinden kaynaklanmaktadır. Bazı araştırmacılara göre bölgeler arası gelişmişlik farklarının azaltılmasının politika belirleyicilerin ana amacı olması gerektiği iddia edilirken, bazılarına göre ise bu gelişmişlik farklarının hiçbir zaman kapanamayacağı, bu nedenle her bölgede öncelikli olarak etkinliğin artırılması amacını taşıyan politikaların uygulanması gerektiği ifade edilmektedir ( OECD, 2009: 21)

Makroiktisadi ve bunun mekânsal bir uygulaması olan mezoiktisadi analizler bireysel veya birimsel davranışlardan değil, toplulaştırılmış sektörel hesaplar üzerinden hareket etmektedir. Ulusal ekonomi çapında analitik bir çerçevede bu hesaplar girdi-çıktı modellerinin temelini oluşturmaktadır. Girdi-çıktı modeli basitleştirilmiş genel denge modelidir. Bu modellerin temelini endüstrilerarası akımlar oluşturmaktadır. Bu akımlarda bir sektör ya nihai kullanım için veya başka bir sektörün aramalı ihtiyacını karşılamak için üretim yapar.

Bunun bölgesel uygulamasında ise “mezo” olarak ifade edilen düzeyde toplulaştırılması, ülke-içi her bir alt-bölgeyi ayrı bir ekonomik faaliyet gibi düşünüp, bunların birbirleriyle ile olan ilişkilerinde girdi-çıktı altlığına yansıtılması gerekmektedir. Elde edilen böylesi girdi-çıktı tabloları sayesinde gelir dağılımına ilişkin hesapları içeren sosyal hesaplar matrisine dönüştürülmesi ve bölgesel farklılıkları gözeten sosyal hesaplar matrisi üzerine çok-bölgeli bir hesaplanabilir genel denge modelinin uygulanması ile ulusal ekonomideki değişimlerin bölgesel etkilerini analiz edebilecek bir çerçeve oluşturulabilmektedir.

Bu çalışmanın amacı, Türkiye’nin batı ile doğu bölümü arasında yıllardır süren gelişmişlik farkını nüfus temelinde genel denge teorisi disiplini içinde ortaya koymaktır. Son dönem içsel büyüme yaklaşımında insana dayalı ve insan odaklı kalkınmanın üzerinde önemle durulması, iklim, coğrafi konum, sermaye birikimi, kurumsallaşma gibi kalkınmayı doğrudan etkileyen şartların yanında insan sermayesinin de gelişmedeki öneminin fark edilmesi, ülkemizin de insan sermayesi çerçevesinde batı kesimi ile doğu kesimi arasındaki üretkenliğinin analiz edilmesini önemli kılmaktadır.

Bu çalışmanın bir diğer amacı da bölgesel genel denge uygulamaları açısından ulusal iktisat yazınımızda gözlemlediğimiz boşluğu doldurabilmek amacıyla bir ilk adım sağlamaya yöneliktir. Çalışma bu giriş bölümünü takip eden beş bölüm içerisinde tasarlanmıştır. İzleyen ilk bölümde iki bölge esasında Türkiye ekonomisinin yapısal özellikleri okuyucuya aktarılmakta; daha sonra üçüncü bölümde ise modelin veri seti derlenmektedir. Hesaplanabilir genel denge modeli dördüncü bölümde sunulmaktadır. Yazının son iki bölümü modelin politika analizleri için kullanılmasına ve sonuçların değerlendirilmesine ayrılmıştır. Kullanılan modelin cebirsel yapısı makalenin EK bölümünde özetlenmektedir.

İki Bölgeli Yaklaşım: Nüfus Esasına Göre Bölgesel Ayırım

2000-2010 dönemi itibarıyla ülke nüfusunun dağılımı incelendiğinde, batı kesiminin on yıl boyunca düzenli olarak artmaya devam ettiği, doğu kesiminin ise ihmal edilebilir düzeyde nüfus artışı kaydettiği görülmektedir. 2010 yılı TÜİK rakamlarına göre Türkiye’nin nüfusu 73,7 milyon kişidir. Ülke nüfusu yüzde 50’lik oranlar çerçevesinde ikiye ayrıldığında, nüfusun yarısının yalnızca dokuz Düzey 2 bölgesinde bulunduğu müşahede edilmektedir. Batı bölgesi, Edirne-Bolu-Antalya ve Muğla dörtgeni içerisindeki alanı kapsamaktadır. Batı bölgesi ülke yüzölçümünün yalnızca yüzde 29’unu kaplamakla beraber toplam nüfusun yaklaşık yarısını barındırmaktadır.

Tablo 1: Batı Bölgesi İçerisinde Yer Alan Düzey 2 Bölgelerine İlişkin Ekonomik Göstergeler

Yukarıdaki tabloda “batı” bölgesi içerisinde yer alan dokuz Düzey 2 bölgesinin nüfus, GSKD, dış ticaret, vergi gelirleri ve kamu yatırım tutarları yer almaktadır. Batı bölgesinin yüzde 37’lik bölümü İstanbul’da yaşamakta, ancak toplam GSKD’nin yaklaşık yüzde 44’lük kısmı tek başına İstanbul tarafından üretilmektedir. Ülkenin batı kesimi içerisinde vergi gelirleri ise çok daha yüksek bir ağırlıkta (yüzde 57) İstanbul’dan toplanmaktadır.

İstanbul’un vergi gelirleri bakımından bu denli ön planda olmasının nedenlerinden birisi, kuşkusuz, ülke genelinde faaliyet gösteren pek çok işletmenin genel merkezlerinin İstanbul’da yer alması nedeniyle, asıl üretim yapılan mekân ile verginin ödendiği yerin farklı olmasından kaynaklanmaktadır. Kamu yatırım tahsisleri itibarıyla İstanbul, batı kesimi içerisinde yüksek, ülke geneli içerisinde ise düşük bir paya sahiptir. Ülkenin batı kesiminin aldığı kamu yatırımlarının yarısı İstanbul’a yapılmaktadır. Ancak, ülke toplam vergi gelirlerinin yüzde 42’sinin tahakkuk ettiği İstanbul, ülke toplam kamu yatırımlarından yüzde 22 pay almaktadır.

Tablo 2: Doğu Bölgesi İçerisinde Yer Alan Düzey 2 Bölgelerine İlişkin Ekonomik Göstergeler

Nüfus esasına göre gerçekleştirilen doğu-batı ayırımında ülkenin “doğu” kesiminde toplam 17 adet Düzey 2 bölgesi yer almaktadır. Ülke yüzölçümünün yüzde 79’unu kaplayan doğu bölgesi ülke nüfusunun yarısını barındırmaktadır. Batı ile doğu arasında nüfus yoğunluğundaki bu fark yığılma ekonomilerinin batıda oluşmasına imkân sağlarken, doğuda yerel piyasaların (mal ve hizmet, işgücü, sermaye piyasaları) oluşmasında sıkıntılara neden olmaktadır. Öte yandan, kamu yatırımlarının daha geniş bir coğrafyada yapılması zorunluluğu, doğu bölgesinde pozitif dışsallıkların yaratılmasına engel teşkil etmektedir.

Yıllardır ülkemiz bölgesel gelişme politikaları ve kamu yatırım tahsislerinde, üretkenliği yüksek batı bölgeleri yerine doğu bölgelerine kaynak aktarılmasının ülkeye getirisi sorgulanmaktadır. Batının sahip olduğu kullanılmayan ölçek ekonomileri ve doğunun düşük dışsallık üretme kabiliyeti dengesiz gelişme yaklaşımını savunanlar için önemli argümanlar arasında yer almaktadır. Ancak, özellikle altyapı yatırımlarının orta ve uzun vadede getirisinin artması ve doğunun batıya daha entegre hale gelmesiyle batının yeni pazar imkanlarına kavuşması göz ardı edilmemelidir.

Gelir düzeyinde belirli bir artışın sağlanacağı doğu bölgesinin ihtiyaç duyacağı daha yüksek teknolojili ürün ve hizmetleri batıdan sağlayacağı açıktır. Bunun yanında, düşük katma değerli üretim gerçekleştiren ve düşük nitelikli istihdam sağlayan sektörlerin batı illerinde yoğun şekilde yer alması, ülke genelinin rekabet gücünü de olumsuz biçimde etkilemektedir. Gelişmenin daha üst evrelerine taşınabilecek doğunun üretkenlik becerisinin artması yalnızca yeni pazar imkânları değil, aynı zamanda yeni üretim alanlarının da açılmasını sağlayacaktır. Böylece, sanayinin yer seçimi kararlarında yaşanacak değişim batı kesiminde teknoloji-yoğun endüstrilerin de gelişme potansiyelini artıracaktır.

Son dönemde cari açığın önlenemez artışının ardında yatan bölgesel gerçeklik de buradan kaynaklanmaktadır. İstanbul başta olmak üzere sanayi kentlerinin göç yoluyla gelen düşük nitelikli işgücü ve düşük teknolojili üretimin neden olduğu kısır döngüden kurtulması doğunun yatırım ve üretim ikliminin yükseltilmesiyle mümkün olabilecektir. Yukarıdaki tablolarda en dikkat çekici noktalardan birisi iki bölgenin dış ticaret miktarları arasındaki derin farktır.

Ülke toplam dış ticaretinin yüzde 80’inin batı illerinden gerçekleştirilmesi doğunun ekonomik alanda rekabet edebilirlikte ciddi sıkıntılarla baş başa olduğunu göstermektedir. Ankara, Konya, Kayseri gibi illerde dahi dış ticaret miktarı istenilen düzeyin altında seyretmektedir. Doğunun iç talebe yönelik üretim gerçekleştirme konusunda batı karşısındaki düşük rekabet gücü düşünüldüğünde, doğu illerinin özellikle sınır ülkelerine yönelik üretim gerçekleştirme zorunluluğu bir kez daha ortaya çıkmaktadır.

Şekil 1

Yukarıdaki tabloda TÜİK tarafından üretilen ve resmi istatistik olan yayımlanan Gayrisafi Katma Değer (GSKD) yer almaktadır. Bu veriler Düzey 2 bazında Batı-Doğu olmak üzere 2 bölge altında toplulaştırılması sonucunda elde edilmiştir. Batı – doğu bölgelerinin toplam GSKD içerisindeki payları incelendiğinde, batının ağırlığı görülmekle beraber sanayi üretiminde doğu-batı farkının daha da büyük olduğu gözlemlenmektedir. 2004-2008 döneminde, ülkedeki ekonomik yapıdaki değişime, kırdan kente ve geri kalmış bölgelerden gelişmiş bölgelere ciddi oranlarda göç olmasına rağmen bu verilerde oranların değişmemesi dikkat çekicidir. Zira göç hareketleri ulusal hesaplarda katma değerin “işgücü ödemeleri” bileşenini doğrudan etkilemektedir. Bu nedenle Türkiye’nin Batı ve Doğusundaki iktisadi yapının 5 yıl boyunca katı bir şekilde durağan olduğunu gösterdiği söylenebilir.

Şekil 2

Diğer taraftan, ihracat içerisinde batının yüzde 85 pay sahibi olması dikkat çekicidir. Doğunun hem sanayileşme hem de dış piyasalarda rekabet etme konusundaki dezavantajlı konumu daha da belirgin bir hal almaktadır. Ülkemizin ihracat kalemleri içerisinde sanayi ürünlerinin yüzde 94 oranında pay sahibi olduğu göz önünde bulundurulursa, katma değer üretiminde doğu kesiminin tarım ve hizmetler sektöründe yoğunlaşmaya sürüklenmiş olduğu söylenebilir.

Şekil 3

Yukarıdaki 3 no’lu şekilde kamu yatırım tahsis tutarlarının bölgesel dağılımı ele alınmıştır. 2000-2010 döneminde, kamu yatırımları yaklaşık olarak nüfusa orantılı biçimde batı-doğu bölgeleri arasında dengeli dağılım göstermektedir. Genel itibarıyla doğu batıdan daha yüksek oranda kamu yatırımı almaktadır.

Vergi gelirlerine bölgelerin sağladıkları katkı miktarları incelendiğinde, batıdan doğuya ciddi kaynak transferi göze çarpmaktadır. Ülke genelinde toplam vergi gelirlerinin yüzde 75’i batı illerinden sağlanmaktadır. Buna karşın kamu yatırımlarının ancak yüzde 45’i batı illerine tahsis edilmektedir.

Son sekiz yıllık dönemde yaşanan yüksek ekonomik büyüme hızına paralel olarak sermaye birikimi de önemli miktarda artış göstermiştir. 2002 yılında yaklaşık 300 milyar TL (2010 yılı sabit fiyatlarıyla) olan ülke toplam mevduat miktarı 2009 yılında yaklaşık 500 milyar TL düzeyine ulaşmıştır. Bu dönemde doğu bölgesinin mevduat miktarı yüzde 60 oranında artış gösterirken batı bölgesinde yüzde 75 mevduat artışı sağlanmıştır. (Bakınız Şekil 4). Dönem boyunca toplam mevduatın 2/3’ü batı bölgelerinde bulunmaktadır. Söz konusu oranlar katma değer dağılımı ile paralellik arz etmektedir.

Şekil 4

Türkiye Batı–Doğu Bölgesi Girdi–Çıktı ve SHM Tablolarının Oluşturulması

Türkiye batı – doğu bölgesi girdi – çıktı tablosu oluşturulurken 2002 yılında TÜİK tarafından yayınlanan 2002 yılı girdi – çıktı tablosu esas alınmıştır. 2002 yılı Türkiye Girdi-Çıktı Tablosu Yeldan ve Voyvoda (2010) tarafından ülkenin yıllık ortalama büyüme hızı çerçevesinde revize edilerek 2005 yılı için ortaya konmuştur. 2005 yılı tablosu, tarım ve tarım-dışı sektörler olmak üzere iki sektörde toplanmış ve nüfus esasına göre yapılan ayrımlama kapsamında batı ve doğu bölgelerine bölünmüştür.(

Üretim faktörlerine yapılan ödemeler ile aramalı akımları bölgelerin toplam tarımsal GSKD ve tarım-dışı GSKD içerisindeki payları dikkate alınarak batı ve doğu bölgelerine dağıtılmıştır. Buna göre;

Tarımdan elde edilen gelirin yüzde 43’ü batıda, yüzde 57’si doğuda,

Tarım-dışı faaliyetlerden elde edilen gelirlerin yüzde 65’i batı bölgesinde, geri kalan yüzde 35’inin ise doğu bölgesinde üretildiği görülmektedir.

Girdi-çıktı tablosunun aramalı akımları kısmında yer alan diğer bir kalem dolaylı vergilerdir. Bu kalemin bölgesel dağılımı tarım ve tarım-dışı sektörlerdeki istihdamın dağılımına göre gerçekleştirilmiştir. Bu çerçevede;

Tarımsal istihdamın yüzde 33’ü batı bölgesi, yüzde 67’si doğu bölgesinde,

Tarım-dışı istihdamın ise yüzde 57’si batı, yüzde 43’ü doğu bölgesinde gerçekleşmektedir.

[1] · Bu çalışmada geçen analiz, yorum ve değerlendirmeler yazarların çalıştığı kurum ve kuruluşları bağlamamaktadır. Bütün sorumluluklar ve yazıda geçen değerlendirmeler yazarlara aittir.

[2] * Bilkent Üniversitesi - İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Öğretim Üyesi,

[3] ** Kalkınma Bakanlığı - Planlama Uzmanı,

[4] *** Kalkınma Bakanlığı - İzleme, Değerlendirme ve Analiz Daire Başkan V.

Tablo 3: Batı - Doğu Bölgesi Girdi - Çıktı Tablosu (2005, bin TL)

	BATI BÖLGESİ			DOĞU BÖLGESİ
	Aramalı akımları			Aramalı akımları
	1. Tarım		2. Tarım-dışı	1. Tarım		2. Tarım-dışı
1. Tarım	6.480.153	29.887.120		8.544.546	16.185.209
2. Tarım-dışı	8.563.556	421.061.570		11.291.663	175.786.360
3.Toplam (1+2)	15.043.709	450.948.690		19.836.209	191.971.569
4. Dolaylı Vergiler	1.891.989	29.506.424		3.913.439	22.168.574
5. Emek	3.706.916	96.667.811		4.887.835	52.349.934
6. Sermaye	24.890.219	245.295.821		30.814.118	132.838.634
7. Toplam (4+5+6)	30.489.124	371.470.055		39.615.392	207.357.141
8. Toplam Harcamalar	45.532.833	822.418.745		59.451.601	399.328.711

Tablo 3: Batı - Doğu Bölgesi Girdi - Çıktı Tablosu (2005, bin TL)Devamı

3. Toplam (1+2)	4. Özel Tüketim	5. Devlet Harcamaları	6. Yatırım	7. İhracat	8. İthalat	10. Net Nihai Talep (4+5+6+7-8)	Toplam Dahili Arz
61.097.028	40.770.832	161.395	2.771.620	4.991.055	-4.807.496	43.887.406	104.984.434
616.703.150	424.630.927	76.337.254	126.947.162	136.835.413	-159.706.449	605.044.307	1.221.747.456

Görüldüğü üzere, batı bölgesinin tarımsal istihdamdan aldığı pay oldukça düşük düzeyde kalmıştır. Tarım-dışı sektörlerde istihdamın daha dengeli dağılmakta olmasının nedeni ise doğuda hizmetler sektörünün tarımdan sonra ağırlıklı sektör olmasıdır. Sanayi sektörü istihdamında batı bölgesinin önemli bir ağırlığı bulunmaktadır. Ülke genelinde sanayide istihdam edilen her yüz kişiden 66’sı batıda istihdam edilmektedir. Doğunun yüzde 34’lük sanayi istihdamı payı olmasına karşın, hizmetlerde yüzde 46’lık istihdam payı tarım-dışı olarak sanayi ve hizmetler sektörünün toplulaştırılması sonucu batı – doğu arasında daha dengeli bir dağılımın olmasına katkı sağlamaktadır.

Bölgeler arası girdi – çıktı tablosunu aramalı akımları ile birlikte oluşturan diğer kısmı nihai talep unsurlarıdır. Nihai talep unsurları; özel tüketim, devlet harcamaları, özel sektör yatırımları ile ihracat ve ithalat kalemlerinden oluşmaktadır. 2005 yılı girdi – çıktı tablosundaki nihai talep unsurları tarım ve tarım-dışı sektörler için toplulaştırılmış, ancak bölgesel düzeyde bir ayrım yapılmamıştır. Net nihai talep unsurlarının yüzde 93’ü tarım-dışı sektörler tarafından üretilirken, tarımın toplam hasıla içerisindeki payı yüzde 7’ler düzeyinde kalmıştır.

Batı – doğu girdi-çıktı tablosu temelinde üretilen Batı – Doğu Sosyal Hesaplar Matrisi (SHM) ekte sunulmaktadır. Buna göre, girdi-çıktı tablosunda yer alan emek ve sermaye hesapları SHM içerisinde Üretim Faktörleri hesabını oluşturmaktadır. Girdi-çıktı tablosundaki tarım ve tarım dışı sektörlerin aramalı akımları, SHM’de batı ve doğu bölgeleri için mal ve hizmet girdilerini teşkil etmektedir. Girdi-çıktı tablosunda yer alan dolaylı vergiler kalemi SHM’de devlet (Sosyal Güvenlik dâhil) hesabını oluşturmaktadır. Bölgelerin faaliyetleri neticesinde ürettikleri vergiler devlete gelir olarak yansımaktadır.

Hanehalkları hesabı girdi-çıktı tablosunda yer almayan ancak SHM içerisinde bulunan bir hesaptır. Üretim faktörlerinden hanehalklarına yapılan ödemeler, bölgelerin tarım ve tarım-dışı sektörlerde GSKD’den aldıkları pay oranına göre dağıtılmıştır. SHM’de girdi-çıktı tablosundan farklı olarak yer alan bir diğer hesap da dış âlem hesabıdır. Dış âlem hesabı, tarım ve tarım-dışı sektörlerin ihracat içerisindeki payları nispetinde bu iki sektör arasında paylaştırılmıştır.

Hesaplanabilir Genel Denge Modelinin Yapısı

İki bölgeli ve iki sektörlü yapıda oluşturulan Sosyal Hesaplar Matrisine dayalı olarak inşa edilen Hesaplanabilir Genel Denge Modelinde ilk olarak bölgesel akımların cebirsel olarak ayrıştırılması gerekmektedir. Modelin kurgusu, üretim süreçlerinin bölgesel, harcama süreçlerinin ise ulusal düzeyde yapılandırılmasına dayandırılmıştır. Bu yapıya koşut olarak, ulusal ekonominin üretim-istihdam-gelirin bölüşümü ve ihracat faaliyetleri SHM’deki veri tabanına göre cebirsel olarak bölgesel olarak kurgulanmaktadır.

Bu çözümden hareketle, her iki bölgenin yarattığı katma değer ulusal düzeyde toplulaştırılmakta ve toplam ithalat arzı ile birleştirilerek ulusal düzeyde toplam arz (absorption) elde edilmektedir. HGD yazınında toplam arz miktarı bileşik mal kavramına tekabül eder. Armington (1969) tarafından kurgulanan bu kavrama göre, yurt içinde üretilen mal (DC) ve ithalat (M) birbirlerini eksik düzeyde ikame etmekte ve bir ikame esnekliği aracılığıyla fonksiyonel olarak tanımlanmaktadır:

(1) (1)

(1) No’lu cebirsel ifadede CC ülke çapında toplam özümseme (arz) miktarını; DC yurt içinde üretim miktarını; M ise ithalat düzeyini vermektedir. ise DC ile M arasındaki ikame esnekliğini göstermektedir. Ulusal düzeyde ele alınan bu ilişki, elimizdeki modelde bölgelere ayrılarak yurt içi mal üretiminin bölgelere göre farklılaştırıldığını öngörmektedir. Yani tek bir yurt içi mal üretimi yerine iki farklı bölgenin ürettiği DCR faaliyeti söz konusudur. Böylelikle yurt içi toplam özümseme DCY, DCZ, ve M miktarlarının birbirleriyle ikame edilmesiyle bulunmaktadır.

Aşağıdaki şekil yurtiçi üretim, ithalat ve özümseme arasındaki ilişkileri sembolik olarak betimlemektedir.

Şekil 5: Yurtiçi Üretim, İthalat ve Özümseme Arasındaki İlişkiler

Y ve Z bölgelerinde kullanılan sermaye, K ve emek L girdileri bölgesel üretim faaliyetlerinde X faktör girdilerini vermekte; oluşan bölgesel ücretler W ve bölgesel kar hadleri rk, ve yurt içi mal üretimi DC, ile bölgesel ihracat düzeyi E, özümseme düzeyi ile muhasebeleştirilmektedir. Özümseme CC ise toplam talep unsurlarına ayrıştırılmaktadır: özel tüketim C, yatırım harcamaları I, devlet harcamaları G, ve bölgesel ara malı harcamaları INTr.

Bileşik mal sepetinin fiyatı, toplam dahili fiyat ile ithalat fiyatına satış vergilerinin eklenmesi ile bulunmaktadır.

(2)

(3)

(4)

Bölgeler arasında ithal edilen malların fiyat farklılaştırması bulunmayıp, tek bir fiyat üzerinden dış alım gerçekleşmektedir. İhracatta ise bölgeler arasında kaynakların maliyetlerindeki ve teknolojideki farklılaşmaya bağlı olarak fiyat farklılaşması bulunmaktadır.

İşgücü piyasalarında denge durumu bölgesel toplam işgücü arzından her bir sektördeki bölgesel işgücü talebinin çıkarılmasıyla ortaya çıkan işsizlik oranı çerçevesinde ele alınmaktadır. Sermaye piyasaları ise batı ve doğu bölgelerinin sektörel sermaye arzının toplamından oluşmaktadır.

(5)

(6)

Hanehalkı geliri, batı ve doğu bölgelerinde istihdam edilen işgücüne yapılan ödemeler, kurumlar vergisi düşüldükten sonra bölgesel düzeyde elde edilen karlar, devlet tarafından hanehalklarına yapılan transferler, iç borç faiz ödemeleri, dış alemden ülkeye transfer edilen faktör gelirlerinden dış borç faiz ödemelerinin çıkarılması ile edilmektedir.

(7)

Yukarıdaki formülde;

bölgesel nominal ücret düzeyini; bölgesel sektörel ücret farkı katsayılarını;bölgesel nominal kar düzeyini;bölgesel sektörel kar marjı farklarını;bölgesel sektörel sermaye kullanımını; GOVTRANS devletten hanehalklarına yapılan transferleri; DomDebtG devlet iç borç stokunu; NPFI dış alem faktör gelirlerini; ForDebtG dış borç faiz ödemelerini ifade etmektedir.

Modelde devletin tüm gelirleri vergi kalemlerinden gelmektedir. Üretim vergileri (TOTPRODTAX), satış vergileri (TOTSALTAX), tarifeler (TARIFF), kurumlar vergisi (TOTCORPTAX), gelir vergisi (TOTHHTAX), ihracat vergisinden (EXTAX) elde edilen gelirlerden oluşmaktadır.

(8)

Kamunun maliye dengelerini bulmak için transfer harcamalarının faiz sonrası kamu gelirlerine oranı politika değişkeni olarak önceden belirlenmiş, kamu yatırım harcamaları ise mali kuralı izlemek üzere sonradan artık olarak hesaplanmıştır.1Bu program altında kamunun borçlanma gereğiPSBR, şu ifadeyi alır:

PSBR = GREV – GCON –GINV – rFForDebtG - rDDomDebtG –GOVTRANS (9)

PSBR’ın finansmanı ya içerden borçlanmak, ΔDomDebtGveya dışarıdan borçlanmak, ΔeForDebtG, suretiyle sağlanmaktadır.

Özel hanehalkları gelirinin sabit bir oranını, sp olarak tasarruf etmektedir. Geri kalan gelir, tüketim harcaması talebi olarak sektörler arasında dağıtılmaktadır.

(10)

Bu ifadede PCi i-ürünün bileşik fiyatını yurt içinde üretilen malların ve ithalatın fiyat ortalaması olarak göstermektedir.

Benzer biçimde sektörel kamu tüketim harcamaları bulunmaktadır:

(11)

Kamunun yapmakta olduğu toplam tüketim harcaması talebi ise kamu gelirleri toplamının belli bir oranıyla önceden politika aracı olarak belirlenmektedir:

(12)

Genel Denge ve Dinamik Yapı

Genel denge makroekonomi modeli, mal piyasalarının, işgücü ve sermaye piyasaları ile ödemeler dengesinin temizlenmesi için ürün fiyatlarının, kar oranlarının ve reel döviz kurunun içsel ayarlaması ile dengeye getirilir. Her bir dönemde formel kesim reel ücretleri bölgesel işgücü piyasaları için sabitlenerek, işgücü piyasasındaki denge ise istihdam ayarlamaları (işsizlik oranı) aracılığı ile sağlanmaktadır.

Dolayısıyla mal piyasalarında her bir sektörel ürün için toplam arz toplam talebe eşitlenmelidir:

CCi = CDi + GDi + IDPi + IDGi + INTi (13)

Makroekonomik genel denge koşulu ise toplam tasarrufların toplam yatırımlara eşitlenmesini gerektirmektedir.

PSAV + GSAV + e CAdef = PINV + GINV (14)

Tasarruf-yatırım dengesinde geçen CAdef ifadesi ulusal ekonominin yaratmakta olduğu cari işlemler dengesi açığını göstermekte ve ihracat gelirleri, işçi dövizleri, yurtdışından borçlanma ile ithalat, yurt dışına yapılan kar transferleri ve dış borç faiz ödemelerinin farkından oluşmaktadır:

(15)

Ödemeler dengesinde geçen dış sermaye girişleri yabancı paralar cinsinden dışsal (sabitlenmiş patikada) varsayılmıştır. Döviz kurunun piyasadaki reel değeri ödemeler dengesini çözmektedir.

Model, dinamik kurgusu boyunca dışsal olarak belirlenmiş değişkenlerin ve politika değişkenlerinin yıllık değerlerini ekonominin 2005-2015 büyüme çizgisinin karakterize edilmesi amaçlı bir girişimde güncellemektedir. Ara dönemlerde, ilk olarak sermaye stoklarını aşınma payları çıkıldıktan sonra kalan yeni yatırım harcamaları ile güncelliyoruz. İşgücü nitelikleri nüfus artış hızı ile artmaktadır. Benzer şekilde, teknoloji faktörü üretkenlik oranları Hicks-nötr biçiminde belirtilmektedir.

Model, bölgesel işgücü piyasalarında işgücünün göç davranışlarını ayrıntılı olarak kurgulamaktadır. Göç eden işgücünü MIG sembolü ile ifade edersek, Y ve Z bölgelerinde işgücünün zaman içerisindeki değişimi

(16)

şeklini alır. Burada nR bölgesel nüfus artış hızını vermektedir. Göç düzeyi geleneksel kalkınma yazını içerisinde genel kabul gören Haris ve Todaro (1970) modeline dayandırılmaktadır:

(17)

Yani, (Y bölgesinden Z bölgesine) göç düzeyi, (MIG), Z bölgesinde beklenen ücret haddi ile Y bölgesinde gerçekleşmiş olan ücret haddi arasındaki farka dayandırılmaktadır. Migres parametresi ücret farklılıklarına karşı göç davranışının yapısal nitelikli özelliklerini belirtmek amacıyla kullanılmış olan esneklik katsayısını sunmaktadır.

En son olarak bu bölümde borç dinamiklerinin seyrini takip edeceğiz. Kamu sektörünün borçlanma gereği PSBR olarak bulunmuş idi. Bunun belli bir oranının dışarıdan borçlanma ile geri kalanının ise iç borçlanma ile karşılanacağı açıktır. Dolayısıyla, kamunun dış borç stoku, Türk Lirası cinsinden

e ForBorG = (gfborrat)PSBR (18)

olur. Bu şartlar altında iç borçlanma ise

DomBor = (1 – gfborrat) PSBR (19)

olarak belirlenir.

Kamunun dış ve iç borçlanma kararları böylece hesaplanınca borç stoklarının zaman içerisinde dinamikleri aşağıdaki patikayı izleyecektir:

DomDebtt+1 = DomDebtt + DomBort (20)

ForDebtGt+1 = ForDebtGt + ForBorGt (21)

Benzer biçimde özel dış borç stoku da:

ForDebtPt+1 = ForDebtPt + ForBorEt (22)

halini alır.

Bu aşamada HGD modelini bölgesel kalkınma politika almaşıklarını incelemek amacıyla kullanacağız.

Model Simülasyonları ve Sonuçları

İki bölgeli ve iki sektörlü yapıda hazırlanan modelde, baz senaryonun yanında iki farklı simülasyon gerçekleştirilmiştir. Baz senaryo, Türkiye ekonomisinin bölgesel dinamiklerini hiç bir değişikliğe uğratmadan ileriye dönük olarak simülasyonunu vermektedir. Baz patikaya çeşitli iktisadi politikalar aracılığıyla müdahale edilebileceği öngörülerek, baz senaryo ile elde edilen farklılıklar söz konusu poliitka müdahalesinin göreceli fayda/maliyet analizini olası kılacaktır.

İlk senaryoda doğu – batı bölgeleri arasında kamu yatırım tahsislerinde oransal olarak değişim yapılması öngörülmüştür. Genel itibarıyla kamu yatırımlarından doğu bölgelerinin aldığı pay batı bölgesinden daha yüksek olmakla birlikte (yüzde 48 batı, yüzde 52 doğu bölgesi), bu senaryoda yatırımların yüzde 95’inin doğu bölgesine geri kalan yüzde 5’lik kısmın ise batı bölgesine yapılması öngörülmektedir.

İkinci senaryoda ise doğu bölgesinin ihracattan elde edilmesi olası dışsallık kazanımlarının bölgesel kalkınma üzerine olan etkileri üzerine bir simülasyon gerçekleştirilmiştir. Bunun için, doğu bölgesi tarım-dışı sektörlerinde ihracat üretkenliği esneklik katsayısının yüzde 15 oranında artış göstermesi durumunda iki bölgenin sosyo-ekonomik yapısındaki değişim analiz edilmektedir. Burada hem batı bölgesinin ihracat dışsallığında hem de doğu bölgesinin tarımsal üretimi ihracatında herhangi bir ek üretkenlik artışının olmadığı varsayımından hareket edilmektedir.

Herhangi bir politika değişikliği yapılmaması durumunda (baz senaryo durumu), doğu ve batı bölgeleri arasındaki ücret farkları kapanmakla birlikte, diğer iki senaryoya göre dönem sonu itibarıyla daha yüksek bir ücret farklılığı görülmektedir. Doğu bölgesi ihracatında üretkenliğin artması (senaryo-2), kamu yatırımlarının yeniden dağıtılmasından (senaryo-1) daha yüksek bir oranda bölgedeki işgücü ücretlerini artırmaktadır.

Şekil 6

Ele alınan bölgelerde ekonominin reel sektör üretiminden ziyade kamu çalışanları ve üniversite ekonomisinden beslenmesi senaryo sonuçlarını doğrulamaktadır. Doğuda tarım-dışı sektörlerde ihracat verimliliğinin artması ancak bölgede işgücü kapasitesinin artması, bölgenin teknoloji seviyesinin yükselmesi ile mümkün olabilecektir. Özel sektörün daha üretken olması ve ekonominin kamuya dayalı olmaktan çıkarılıp rekabetçi hale gelmesi doğu insanının refah düzeyini de yükseltecektir.

Doğu bölgesinin ihracatta daha rekabetçi olması, batının ücret düzeylerine de olumlu yansımaktadır. Zira, batı bölgesinin önemli sorunlarından birisi doğudan gelen göçle birlikte nitelik düzeyi görece düşük işgücünün batıda birikmesi ve bölgenin daha ileri teknolojili alanlarda üretim yapma kabiliyetlerinin kısıtlanmasıdır. İşgücünün doğuda daha yüksek ücretlerle çalışma imkânına kavuşması durumunda işgücü hareketlerinin de daha dengeli bir yapıya oturmasını sağlayacaktır.

Şekil 7

Model sonuçları incelendiğinde, her iki politika senaryosunun da batı bölgesinde işsizliği azalttığı görülmektedir. Batının kamu yatırımlarından çok düşük düzeyde pay alması durumunda dahi işsizlik oranları baz senaryoya oranla çok hızlı şekilde düşüş göstermektedir. Burada, doğu bölgesinin batı işgücü piyasalarına yaptığı baskının hafiflemesinin de etkisi bulunmaktadır. Her üç senaryo durumunda da doğu bölgesinde işsizlik oranı yüzde 10’lar düzeyinde kalmaktadır. Ücret düzeylerindeki artışa rağmen işsizlik oranlarının çok anlamlı düzeyde değişmemesi Doğuda işgücüne katılma oranının düşük düzeyde olması nedenine bağlanabilir.

Şekil 8

Her üç senaryoya göre bölgeler arası göç hareketleri düşme eğilimindedir. Bunda doğu bölgesi içerisinde yer alan bazı illerin (Kayseri, Gaziantep, Malatya vb.) gelişme ivmelerinin hızlanması sonucu gelişme merkezleri konumuna gelmesi etkilidir. Bunun yanında, Doğu ve Güneydoğu illeri içerisinde göçün Diyarbakır, Şanlıurfa gibi illerde yoğunlaşması da etkili olmaktadır. Öte yandan, büyük kent nüfuslarının doğal eşiklerine erişmesi nedeniyle önümüzdeki yıllarda nüfus hareketlerinin farklı bir şekilde gelişeceğini söylemek yanlış olmayacaktır.

Sonuç ve Değerlendirme

Bu çalışmada içsel büyüme teorilerinin önemle üzerinde durduğu insan sermayesinin, ülkemizdeki bölgesel gelişmişlik farklarına etkisinin hesaplanabilir genel denge modeli çerçevesinde analizi yapılmıştır. Çalışmada doğu ve batı olmak üzere Türkiye iki bölgeye ayrılmış, ülke nüfusunun yüzde 50’lik kısmı batıda geri kalan yüzde 50’lik kısım doğuda kalacak şekilde batı ve doğu bölgeleri belirlenmiştir. Buna göre ülke yüzölçümünün yüzde 21’ini kaplayan dokuz Düzey 2 bölgesi batı bölgesini, geriye kalan yüzde 79’luk bölümde yer alan 17 Düzey 2 bölgesi ise doğu bölgesini temsil etmektedir.

Ülkemizin batı kesiminin doğu bölgesinden çok daha üretken olduğu görülmektedir. Sanayi sektöründe üretilen katma değerin 2/3’ü batı bölgesi tarafından üretilmektedir. Yapılan ihracatın ise yüzde 85’lik kısmı batı bölgesi tarafından gerçekleştirilmektedir. Keza vergi gelirlerinin de yüzde 75’lik kısmı batı illerinden toplanmaktadır. Kamu yatırım tahsisleri incelendiğinde ise batı ile doğu bölgesi arasında dengeli bir dağılım olduğu göze çarpmaktadır. Bu durum, ülkemizin batı illerinde toplanan her 100 TL verginin 33 TL’sinin kamu yatırımı yoluyla doğu illerine tahsis edildiğini göstermektedir.

Çalışma kapsamında Türkiye girdi-çıktı tablosu 2 bölgeli ve 2 sektörlü bir yapıda ele alınmış, daha sonra bu girdi-çıktı tablosu üzerine sosyal hesaplar ilave edilerek 2 bölgeli ve 2 sektörlü sosyal hesaplar matrisi elde edilmiştir. Bu tabloya dayalı olarak hazırlanan genel denge modelinde baz senaryonun yanında iki farklı simülasyon gerçekleştirilmiştir. İlk senaryoda kamu yatırım tahsislerinin doğu lehine büyük miktarda artış göstermesi öngörülmüştür. İkinci senaryoda ise doğu bölgesinin ihracat dışsallığındaki değişimin modeli nasıl etkileyeceği üzerine bir simülasyon gerçekleştirilmiştir.

Doğunun ihracat kapasitesindeki artış, ücretler üzerinde kamu yatırım tahsisleri artışından daha etkili sonuçlar doğurmaktadır. Her iki senaryo, doğu – batı arasındaki ücret farkını baz senaryoya nispeten daha yüksek oranda azaltmaktadır. Diğer taraftan her iki senaryo sonuçlarına göre, batı bölgesinde işsizlik oranları baz senaryoya oranla daha hızlı şekilde düşüş göstermektedir. Her üç senaryo sonucu da göstermektedir ki doğu batı yönünde göç akımları orta vadede azalma eğilimindedir.

Bu aşamada okuyucuya son bir uyarı olarak, sosyal bilimlerde tüm kantitatif modelleme çalışmasında da söz konusu olduğu üzere, elde edilen politika sonuçlarının kullanılan modelin cebirsel özelliklerine duyarlı olduğu unutulmamalıdır. Deyim yerindeyse, bir sosyal laboratuvar ortamında matematiksel soyutlama düzeyinde elde edilmiş olan politika önermelerinin, modellenen bölge ekonomilerinin daha gerçekçi ve detaylı analiziyle sürekli olarak geliştirilmesi gereği esastır. Bu çalışmada kullanılan ve Türkiye ekonomisi için bir ilk olma özelliği taşıyan iki bölgeli, iki sektörlü genel denge yaklaşımının bu yönde atılmış önemli bir adım olduğu inancındayız.

[1] Mali kural uygulaması 2010’lu yıllar içinde kamu maliyesinde uygulanması düşünülen bir kısıt olarak değerlendirilmekte ve Türkiye maliye politikasının 2010 sonrasında izleyeceği patikayı belirlemektedir. Biz de modelimizi güncelleştirmek üzere mali kural uygulamasını faiz dışı fazla hedefiyle birleştirmek suretiyle modelde uygulamaktayız.

EK: Batı – Doğu Sosyal Hesaplar Matrisi (2005, bin TL)

			BATI BÖLGESİ				DOĞU BÖLGESİ
			Faaliyetler		Üretim Faktörleri		Faaliyetler		Üretim Faktörleri
			Tarım	Tarım-dışı	İşgücü	Sermaye	Tarım	Tarım-dışı	İşgücü	Sermaye
BATI BÖLGESİ	Faaliyetler	Tarım
	Faaliyetler	Tarım-dışı
	Üretim Faktörleri	İşgücü	3.706.916	96.667.811
	Üretim Faktörleri	Sermaye	24.890.219	245.295.821
DOĞU BÖLGESİ	Faaliyetler	Tarım
	Faaliyetler	Tarım-dışı
	Üretim Faktörleri	İşgücü					4.887.835	52.349.934
	Üretim Faktörleri	Sermaye					30.814.118	132.838.634
	Mal ve Hizmetler (Ulusal)	Tarım	6.480.153	29.887.120			8.544.546	16.185.209
	Mal ve Hizmetler (Ulusal)	Tarım-dışı	8.563.556	421.061.570			11.291.663	175.786.360
	Hanehalkları				85.318.518	235.546.065			48.652.103	143.133.531
	Hükümet (Sosyal Güvenlik dâhil)		1.891.989	29.506.424	15.056.209	34.639.975	3.913.439	22.168.574	8.585.665	20.519.221
	Sermaye Hesabı	Toplam Tasarruflar
		Dış Âlem
	Toplam Harcamalar		45.532.833	822.418.745	100.374.727	270.186.040	59.451.601	399.328.711	57.237.768	163.652.752

EK: Batı – Doğu Sosyal Hesaplar Matrisi (2005, bin TL) (Devamı)

			Mal ve Hizmetler (Ulusal)				Sermaye Hesabı		Toplam
			Tarım	Tarım-dışı	Hanehalkları	Hükümet (Sosyal Güvenlik dâhil)	Toplam Yatırımlar	Dış Âlem
BATI BÖLGESİ	Faaliyetler	Tarım	43.127.145					2.405.688	45.532.833
	Faaliyetler	Tarım-dışı		703.782.443				118.636.303	822.418.745
	Üretim Faktörleri	İşgücü							100.374.727
	Üretim Faktörleri	Sermaye							270.186.040
DOĞU BÖLGESİ	Faaliyetler	Tarım	56.866.235					2.585.366	59.451.601
	Faaliyetler	Tarım-dışı		381.129.601				18.199.110	399.328.711
	Üretim Faktörleri	İşgücü							57.237.768
	Üretim Faktörleri	Sermaye							163.652.752
	Mal ve Hizmetler (Ulusal)	Tarım			40.770.832	161.395	2.771.620		104.800.875
	Mal ve Hizmetler (Ulusal)	Tarım-dışı			424.630.927	76.337.254	126.947.162		1.244.618.493
	Hanehalkları					69.952.981	0	18.144.956	600.748.154
	Devlet (Sosyal Güvenlik dâhil)				28.272.663	0			164.554.158
	Sermaye Hesabı	Toplam Tasarruflar			97.339.757	6.421.757		25.957.268	129.718.782
		Dış Âlem	4.807.496	159.706.449	9.733.976	11.680.771			185.928.692
	Toplam Harcamalar		104.800.875	1.244.618.493	600.748.154	164.554.158	129.718.782	185.928.691

EK: Bölgesel Genel Denge Modelinin Cebirsel Denklemleri

FİYAT SİSTEMİ

İthalat fiyatı

İhracat fiyatı

Bileşik mal fiyatı

Yurt içi mal fiyatı

Bölgesel üretim fiyatı

Bölgesel net fiyat (katma değer,yoksul (y))

Bölgesel net fiyat (katma değer, zengin (z))

Fiyat endeksi:

Ürün ve faktör piyasaları

Bölgesel mal üretimi

Bölgesel ücret

Bölgesel kar oranı

Formal işgücü piyasa dengesi

Sermaye piyasası dengesi

TİCARET BLOKU

Sabit esneklik katsayılı dönüşüm:

Armington bileşik mal fonksiyonu:

Kar maksimizsayonu koşulu:

Maliyet minimizasyonu koşulu:

İhracatçı olmayan sektörler için:

İthalatçı olmayan sektörler için::

GELİRLERİN YARATILMASI

Özel hanehalkı geliri:

Devlet bütçesi gelirler:

MALİYE BLOKU

Devlet bütçesi gelirler:

Toplam üretim gelirleri:

Toplam tüketim vergisi:

İthalat vergisi:

Toplam kurumlar vergisi:

Toplam hanehalkı gelir vergisi:

İhracat vergisi:

Kamu tüketim harcamaları:

Kamu yatırım harcamaları:

Kamudan işletmelere transferler:

Toplam transferler:

TASARRUF YATIRIM DENGESİ

Özel tasarruflar:

Kamu tasarrufu:

Kamu tasarruf-yatırım dengesi:

Kamu borçlanma gereği

KKBG finansmanı

Kamu dış borçlanması

Ulusal tasarruf-yatırım dengesi

TALEP UNSURLARI

Sektörler itibariyle Kamu tüketimi

Sektörler itibariyle Özel tüketim

Sektörler itibariyle yatırım harcamaları

Yurt içi faiz oranı

Sektörler itibariyle özel yatırım harcamaları

Sektörler itibariyle kamu yatırım harcamaları

GSYH

MAL PİYASASSI DENGESİ

Mal piyasası dengesi:

Ödemeler Dengesi

EK-2: Model Denklemleri

FİYAT SİSTEMİ

Fiyat düzeyi

Bileşik mal fiyatı

Toplam yurt içi mal fiyatı

Bölgesel mal fiyatı

Bölgesel ihracat fiyatı

İthalat fiyatı

Bölgesel net fiyat (katma değer)

Bölgesel ürün fiyatı

ÜRETİM BLOKU

Bileşik Mal (yurt içi özümseme)

Ulusal piyasada yurt içi mal

Bölgesel piyasalarda yurt içi mal

Bölgesel ihracat

İthalat

Bölgesel ürün arzı

Gayri Safi Yurt İçi Hasıla

FACTORS BLOCK

Bölgesel, sektörler itibariyle iş gücü talebi

Bölgesel işgücü arzı

Bölgesel sektörler itibariyle sermaye kullanımı

Bölgesel sermaye stoku

Bölgesel nominal ücretler

Bölgesel, sektörler itibariyle ücret farklılaşma katsayıları

Bölgesel, sektörler itibariyle kar oranı farklılaşma katsayıları

Bölgesel sektörler itibariyle kar oranı

Bölgesel işsizlik

TALEP UNUSRLARI

Özel tüketim harcamaları

Kamu tüketim harcamaları

Sektörel yatırım talebi

Bölgesel ara malı talebi

MAKRO DENGELER VE MALİYE

İhracat vergisi gelirleri

Üretim vergisi gelirleri

Tüketim vergisi gelirleri

Sosyal güvenlik vergisi gelirleri

Kuurmlar vergisi gelirleri

İthalat vergisi gelirleri

Toplam gelir vergisi

Devlet bütçe gelirleri

Kamu tüketim harcamaları

Kamu transfer harcamaları

Kamu tasarrufu

Dış tasarruflar

BORÇLANMA

Kamu dış borç stoku

Kamu iç borç stoku

Özel dış borç stoku

Özel dış borçlar faiz yükü

Kamu dış borçları faiz yükü

Yurt içi faiz oranı

Devlet dış borçlanması

ÖZEL SEKTÖR HANEHALKI

Özel gelirler

Yurt dışından net faktör gelirleri

Özel tasarruf oranı

Toplam özel tasarruflar

Toplam yatırımlar

EK-3: Model Parametreleri

Armington fonksiyonu parametresi

Yurt içi mal fonksiyonu kaydırma parametresi

CET fonksiyonu kaydırma parametresi

Üretim fonksiyonu kaydırma parametresi

Armington fonksiyonu kaydırma parametresi

Domestic good aggregation share parameter

CET fonksiyonu kaydırma parametresi

Cobb - Douglas üretim fonksiyonu pay parametresi

Sektörel tüketim payları

Sektöel kamu tüketim payları

Sektörel yatırım payları

Dünya ihracat fiyatı

Dünya ithalat fiyatı

Fiyat endeksi ağırlıkları

Armington fonksiyonu katsayısı

CET fonksiyonu katsayısı

Yurt içi mal fonksiyonu katsayısı

Bölgelerde sektörler kar oranı haddi

Bölgelerde sektörler kar oranı payı

Özel yatırım nihai talebi

Bölgesel üretim vergisi oranı

Tüketim vergisi oranı

İthalat vergisi oranı

İhracat vergisi oranı

Bölgesel kurumlar vergisi oranı

Bölgesel sosyal güvenlik vergisi oranı

KAYNAKÇA

OECD (2009) How Regions Grow: Trends and Analysis, OECD Publications, Paris.

Telli, Ç. (2005), A Time Series Social Accounting Matrix Assembly Line System and Application to Turkey, Expert Thesis at SPO, Ankara.

Telli, Çağatay, Ebru Vovoda ve Erinç Yeldan (2006) Modeling General Equilibrium for Socially Responsible Macroeconomics: Seeking For the Alternatives to Fight Jobless Growth in Turkey METU Studies in Development, 33(2): 255-293.

Türkiye İstatistik Kurumu (2003) Türkiye Girdi Çıktı Verileri, Ankara.